Jumat, 30 November 2012

antar ofisial ho prezidente Cabo-verde iha Palasiu Prezidensial Nicolau Lobato


Prezidente Taur Matan Ruak ofrese jantar ofisial ba nia Homológu Cabo Verdianu

Dili,30 Novembru 2012: Prezidente Repúblika Taur Matan Ruak ofrese jantar ofisial em honra
ba nia homológu Cabo Verdianu Jorge Carlos Fonseca ho nia delegasaun, Kinta-feira kalan iha
Palasiu Prezidensial Nicolau Lobato Dili.

Xefe Estadu iha diskurus hateten : “Ne’e hanesan satisfasaun simu vossa Exelênsia iha Timor-
Leste hodi troka pontu de vista kona-ba porfundamentu hodi hametin liu tan relasaun entre
ita nia povu no ita nia nasaun”.

Prezidente hatutan Timor-leste hanesan país Aziátiku iha membru Komunidade paízes lingua
Portuges sai hanesan garvidade foun iha relasoens interansionais no sai hanesan baze ba
dezenvolvimentu global. Tuir Xefe Estadu, CPLP iha fatin espesial iha fuan no identidade Timor-
Leste . iha biban ne’ebá Prezidente mós husu atu ambítu koperasaun nivel CPLP nian kontinua
intensifika ba oin tamba CPLP iha influênsia positivu iha nivel seguransa no estabilidade
internasional, no Timor-Leste sei apoiu no fó kontribuisaun ba inisiativa refere hodi profunda
no alarga liu tan aksaun CPLP nian hanesan komunidade ne’ebé diriji ba defeza dignidade ema
nian, liberdade no aproximasaun entre povu.

Iha serimonia jantar ne’e Xefe Estadu aproveita fó lembransa pintura Dom.Boa Ventura nian ba
nia homológu Jorge Fonseca.

Hola parte iha jantar ofisial ne’e, Primeira Dama, Prezidente Parlamentu Nasional, Vice
Primeiru Ministru,Prokuradora Jeral, Ministru Negosius Estranjeirus,membru governu balun,
komunidade Cabo Verde rezidente iha Dili, no bainaka importante sira seluk.


Ana Mota
Ofisial Media 
Prezidensia Republika  -Nicolau Lobato- Aitarak Laran
Dili, Timor-Leste
Kontaktu: (+670) 7732 7200


Senin, 26 November 2012

Sosoadade Civil Ka FONGTIL (DLO) Distrito covalima Preokupa ho programa sefope nian .



Suai- Projeto nebe implementa husi SEFOPE konsidera laiha transparansia no ikus implementasaun projeto la iha kualidade

lia fuan hirak ne’e mak hato’o husi chefe ONG Timor Leste ka FONGTIL Distrito Covalima Eugenio de Souza.

Tuir Eugenio De Souza katak,Projeto Ateru Istrada nebe liga capital Sub Distrito Suai  ba Suku Suai Loro Distrito covalima nebe impelementa husi Kompainya Lokal iha suku ne’e,nebe nain ka agensia ba projetu ne’e mak husi SEFOPE maibe laiha kuinesementu husi Governo Lokal e konsidera ne’e hanesan Mal Atministrasaun Tanba laiha Transparansia no hamosu Duvidas bot iha parte sosiadade Civil

“Ami Siasiadade Sivil Duvidas uit oan tanba ida programa Dolar 3 ou ida ne projetu ho osamentu montantes bo’ot .; Maibe iha informasaun nebe mak ami hetan projetu ida ne’e ho orsamentu nebe kue bo’ot ,atu taka istrada mos atu istrada ba Suai loro ne’e halo tetuk.

Tanba ne’e tuir Ofisial Sosidade Civil nebe toma konta Sosiadade Civil hotu iha Covalima ne’e katak,ho implementasaun projeto nebe laiha transparansia impaktu nebe mosu kualidade projetu la diak no parte governo Lokal henasan administrasaun distritu labele toma responsablidade ba obra hirak ne’e tanba ne’e husu ba Ministereu hotu iha nasional karik bainhira implementa projetu ne’e tengke halo konsultasaun ho governo local antes implementa

“Tuir realidade nebe mak iha projetu ida ne’e la tuir kualidade ida nebe mak ita hetan maibe ita hateten  hau mai halo diskusaun ho Administrador ho arjuntu rasik sira lahatene projetu ne’e ,tanba projetu ne’e husi Aministrasaun mak halo planiamentu maibe to implementasaun sem kuinhesementu husi Administrasaun rasik.

Engkuantuiha fatin no tempu hanesan  hatan ba qestaun ne’e Administrador Adjuntu Distrito Covalima Filepe Viera Cardoso rekuninese projeto nebe impelementa husi SEFOPE la fo duni kuinesementu ba iha administrasaun local distrito Covalima tanba projetu hirak ne’e Nasional mak toma konta
“ Liga ho implementasaun projetu husi Sefope klaru ida laos kompetensia KDD I prosesu ida ba implemtasaun projetu sefope  ne rasik la liu husi servisu KDD Distrito i ami konsidera dehan katak programa Nasional nian , maibe intermus de kuinhesementu ami la iha  I ofisialmente kuinhesemnetu so Instituisaun sefope mak bele halo karta kuinhesementu ofisial ida mak dirizi mai iha KDD Distrito para atu bele hatene tuir katak projetu husi Sefope ima plementa iha Distrito Covalima iha su Distrito Ida ne’e ka  ou iha Suku Ida ne’e

Entertantu hatan ba duvidas hirak ne’e tuir directora husi Kompanha F-Forbia Laurensia Monica Liliana Cardoso ne’e katak .;Segunda (26/11) nebe hetan fiar husi Sefope  tanba projetu ne ‘e mak hanesan projetu empregu rural nebe halai liu ba programa Dolar 3 nian  .

“ Projetu ne’e halai liu ba Dolar 3 tanba nia benefisiu maka tenke fo servisu ba komunidade sira ,atu sira mos bele hetan osan dolar 3 por dia ,iha ne’e ba  hau nia grupu tarzeitu iha ema nain 250 ne’e inklui feto ho mane iha Aldeia 5 iha Suku Suai Loro  .; nebe konfiansa husi hau nia kompanha hau fo fiar ba Chefe Suku no Chefe Aldeia mak  halo kontrola I mos halo rekrutamentu ba sira neb eke servisu Dolar 3 nian .

Monica Haktuir Total Orsamentu nebe heta husi Sefope  hamotuk Dolares U$ .40.000.00 ne’e hudi halo ka ateru istrada , ho mos hamos Estrada.maibe material mak hanesan Fatuk No Rai Henek ne’e kareta mak tula .

“ Total Orsamentu nebe ke hau hetan husi sefope  U$, 40.000.00 Dolares Americano ne ba ateru Istrada deit ho mos hamos Istrada nebe , I kompanha iha inisiativ katak dari pada hau buat hotu uza mesin entaun Fatuk No Raihenek Kareta mak tula I komunida dira suru ka Ateru deit Istrada kuak sira.

Entertantu monica reforsa antes Projetu refere atu implementa husi Kompanha rasik halo karta kuinhesementu ida ba iha Administrasaun  Distrito no Administrasaun Sub Distrito Suai nian.;I depois de ida maka foin implementa projetu nebe hetan fiar husi Sefope . (UMR SUAI ONLINE, ANO SILVA)


Kamis, 22 November 2012

TARIFA KA PRESU TRANSPORTE VIAGEN SUAI – DILI BM AUMENTA HUSI DOLARES 15 BA DOLARES 20 KADA PASANJEIRUS KA PENUMPANG NAIN 1


HO PRESU KA TARIFA NEBE SA’E REPRESENTANTE PASANJEIRUS NEBE MOS HANESAN INAN  IHA FAMILIA  UMA LARAN SENTI  TRISTI NO FO IMPAKTU BA OAN SIRA NEBE HALO ESTUDU IHA KAPITAL DILI

Lai fuan hirak ne’e mak hato’o hosi representante inan ida  iha Kapital Distrito Covalima Maria Francisca Carlvalho iha nia hela fatin Quarta Feira Semana kotuk .;(21/11)

Tuir Maria Francisca Carvalho katak,ho pressu ka Tarifa ba pasanjierus nebe aumenta difikulta sira atu BM Suai- Dili

“Di’ak liu para tanba ba mai Dolar 40 .;ita ema mina sae mos Dolar 15 ne to’o ona ne’e to’o Dolar 20 ne’e .; ne’e o hanoin Dolar 20 bis ida hetan hira fulan ida”.

Iha fatin nebe difrente representante pasanjeirus ida ho naran Berta Amaral konsidera ho tarifa Bus pasanjeirus Suai-Dili BM husi Dolar 15 ba Dolar 20 karik sura mos sasan nebe lori inklui han no hemo halo konta u$ 50 kada pasangerus .Dehan Berta Amaral Kuarta Semana Kotuk (21/11).

“Ne’e ita sei dauk  konta sasan ita tula ne’e  hanesan sasan selu ketak no ita ema selu ketak; ne’e sura hamotuk dolar 50 .tanba karon ida dolar 1 I inklui mos han hemu nian”.

No enkuantu hatan ba qestaun ne’e representate kondotores nebe halo opersaun Suai-Dili husi Bis Kristu Rei ho naran Manek hateten tarifa pasangerus Suai-Dili aumenta tanba Mina Folin sae,pesa ka alat kareta mos folin sae aleinde ida ne’e tanba  impaktu mos husi  Estrada nebe at.; Manek  Kuarta Semana Kotuk (21/11

“ Kareta nia Alat mak karun liu I Estrada mos at nebe ita halai Dolar 10 deit ne’e ita mate tanba kareta at alat ita sosa lakotu I dala ruma osan lato’o tan mos pasandeirus balun selu to’o no balun selu lato’o”.

Entertantu antes ne’e Bis nebe halo operasaun hodi tula pasangerus Suai-Dili hasae tiha ona tarifa husi Dolar 10 ba Dolar 15 kada ema ka pasangerus iha Fulan Febreiru tinan ne’e; ho ida ne’e Bis nebe halo operasaun iha Covalima hasae tarifa Bis ba daruak iha Tinan 2012 nia laran.

UMR SUAI ONLINE  ANO SILVA.;(21/11)

Selasa, 20 November 2012

CENTRO COMMUNIDADE COVALIMA SAI FATIN IDA NEBE IMPORTANTE BA COMMUNIDADE COVALIMA HODI BELE HETAN APOIO NO KAPASITASAUN IHA AREA OIN-OIN.



(Hakerek na’in UMR Suai/Alda Pereira)
Suai,16/Nov/2012

Centro Comunidade Covalima(CCC) hanesan Organizasaun Communitaria ou CDO ne’e be estabelese  Parseiro entre Distrito Covalima ho Cidade Port Philip nebe ha naran Belun ho Suai.

Centro Comunidade estabelese iha Fulan Maio, 20-Maio-2000 ne’ebe halo  akordu entre Municipal Cidade Port Phillip ho Timor-Leste, no asina hosi Sr. Rala Xanana Gusmão; depois iha Tinan 2002 Sr. Kay Rala Xanana Gusmão entrega poder mai iha Kapitaun Distrito Covalima hodi halo revizaun ba akordu amizade entre Port Phillip  ho Distrito Kovalima  ba periodo 2000 to’o 2010 hodi servisu hamotuk ba Communidade.
Iha 20 de Maio 2005 depois akordo ida ne’e Cidade rua ne’e nudar Governu local rua akordu hamotuk fila fali atu hanaruk ita nia sidade amiga ida ne’e hodi foti  Sentralidade iha Centro Communidade Covalima (CCC), hafoin liu tiha Tinan lubuk laran Parte Rua ne’e konkorda hotu kontinua Prolonga fali Kontratu ba servisu Parseiru ida ne’e ba periode tinan sanuluh tan nebe hahu husi tinan 2010 to’o 2020.
Tuir Acting Director Centro Communidade Covalima(CCC) Sr. Alberto de Jesus Barros, konfesa kantak; CCC iha nia Historia di’ak no mos nia nia historia aat, Historia aat tanba hahu husi tinan 2000-2003 ne’e aktividade ladun la’o, hahu husi 2005-2007 ne’e aktividade iha uit oan, maibe komesa husi tinan 2007 to’o agora ne’e aktividade barak ona, tanba communidade hatene barak ona kona ba CCC no no liu husi programa sira nebe CCC Implementa maka Communidade Covalima senti katak CCC ne’e sira nian. Dehan Acting Director CCC, Alberto de J. Barros.

Acting Director ne’e ba Jornalista UMR Suai Online katak; Centro Communiade Covalima iha programa nebe Bolu naran Aktividade Kreatividade nebe bo’ot tebes no iha Programa lubuk bo’ot nebe mak kompostu husi:
1.              Programa Dezenvolvementu Reto Rural nebe halo Parseiro ho IWDA ( Internacional Women development agency). Nebe maka uluk liu parseiru ho Belun ho Suai iha 2009 liu ba.
2.              Programa seluk mak IT Covalima liu husi Programa IT Covalima ne’e CCC fornese Formasaun ba Communidade kona ba Treinamentu Komputador, Word, Exel, Power Poit, iha Programa IT Covalima ne’e iha mos iha Seksaun ida kona ba Hadia Komputador nian.
3.              Seksaun Internet Café, rental KOmputardor,iha Intrenet ba Kliente sira nebe ami bolu naran external Client.
4.              Programa seluk nebe CCC halo mak Biblioteka ba Escola sekundaria Serankotek, nebe mak CCC oferese Livros ba Escola hodi alunus sir abele utiliza,
5.              Aliende programa Hirak iha leten CCC mos iha Programa kursu English ho Kategoria  haat (40) hanesan;
a.     Fo kursu lian English ba Proffesores English sira, ne’e hahu iha tina 2009 to’o agora.
6.              Centro Communidade Covalima mos fo Valor bo’ot liu ba Bolsu do Estudu ba Treinamentu Vocasional ne’e ba Joven sira nebe inan/aman laiha ona K’bit  fo eskola kontinua ba nivel universitario, maibe bolsa ida ne’e lahanesan ho ida nebe Governu fornese,
“ami iha ona  joven feto no mane hamotuk na’in 40 nebe prontu atu haruka ba tuir treinamentu iha fatin hanesan; Kolezio Maliana, Baucau, no Dom Bosco Dili, ho Objektivu ida katak Bolseiru sira ne’e bele hetan Skill no bele ajuda sira iha Futuru mai” tenik Acting Director ne’e.

Alberto Esklarese liu tan katak “ Programa Dezenvolvemento Feto Rurais nebe CCC implementa iha Baze ne’e kobre iha Sub-Distrito 3 nebe komposto husi; Sub-Distrito Suai Vila, Mauqatar, no Tiloma’ar, iha fatin ou Sub-Distrito seluk nebe ami seidauk tama mak haensan; Sub-Distrito, Fatululik, Fohorem, Fatumea, no Zumalai, maibe Sub- Distrito Zumalai ami labele tama iha neba tanba sira iha ona ema seluk nebe mak suporta sira. Iha Sub Distrto Tolu nebe CCC liu husi Programa Dezenvolve Feto Rural Kombre ona ne’e ami iha Grupo Trazeitu hamotuk 8 nebe kompostu husi:
Sub-Distrito Suai mak Grupo Fitun Naroman, iha suai loro no Rem Azulezu iha Kampung Baru Debos, Feto Foin Sa’e iha Kamanasa.
Sub-Distrito Maukatar maka grupo Cruz Mina Rai iha Suku Matai, Haburas Goronto iha Suku Ogues.
Sub-Distrito Tiloma’ar iha Grupo tolu mak hanesan; Grupo Haburas Maudemu no Halibur Maudemu iha Suku Maudemu, Halal(Halibur Ai han Lokal) iha Suku Lalawa”

CCC mos Fornese kursus ingles Iha Sukus no aldeias hamotuk fatin 8 mak hanesan: Labarai, Sukabi laran, Debos, Asurai,Talioan,Asumaten, Asumaten nuu laran, Fatululik, inklui  escola bajiku iha fatululik.

Iha tinan 2010-2012, CCC mos loke TK ida iha lakonak, no SD, ami mos fahe kadernu no kadeira ba sira tuir escola-escola.

Depois iha tinan 2002 liu ba, ami mos  fornese  Solar panel ba Centro Klinika sira iha Sub-Distritu6, hanesan iha Sub-distritu zumalai, Tiloma’ar, Fatululik, Fatumea, Foholulik, Fohorem no Maucatar. Ami suporta ida ne’e atu hodi ajuda pasiente sira mai konjulta, tamba dala ruma sira mai ahi la iha.
Tuir monitoring  nebe ami halo hodi hare Solar Panel sira ne’e agora sei iha hela no di’ak hela.
Programa seluk tan nebe ami halo ba Communidade sira mak  halo vivirus iha nadak nune’e bele protese no hamenus rai monu. Liu husi Viverus nebe iha ona maka CCC servisu hamutuk ho Communidades iha neba hodi actividade kuda ai oan.” Tenik Alberto.

Acting Director ne mos Mensiona Kona ba orsamentu ou Fundu hotu-hotu nebe CCC hetan ne’e, mai hosi Belun ho Suai, no sidade port Phillip.

“Durante tinan 12 ona, CCC seidauk hetan fundu ki’ik ka bo’ot hosi guvernu Timor Leste, maibe, agora CCC hetan fundu nafatin hosi Port Phillip ba Periodo tinan 2010-2012 maibe fundu barak liu mak mai husi Belun ho suai, no kona ba Maneza fundu ne’e CCC la iha Failansu kona ba osan tamba ami servisu hamutuk ho halo laporan mos hamutuk, no mos agora CCC hetan  tan kareta 1 husi Belun ho Suai no Port Phillip” dehan Acntign Director ne’e ba Jornalista UMR Suai Sexta 16/Nov, liu ba.

Iha fatin hanesan wainhira hasoru malu ho Jornalista UMR Suai Online Marcelina Da Concição nudar Official Programa Dezenvolmentu Feto Rurais iha CCC, konfesa katak; “Ami nia servisu mak hanesan fasilita grupo sira iha bazea hodi halo promosaun ba sira  nia produto ne’ebe mak iha.

ami nia objectivu mak atu hakbiit no haforsa Feto nia ekonomia iha komunidade, iha grupos nebe ami servisu hamotuk iha suku no aldeia ne’e ami fo prerioridade ba Feto maibe la taka dalan ba Mane sira, tanba ne’e iha ami nia grupo targeitus sira iha beze ne’e sempre envolve mane na’in ida ka rua hamotuk ho Feto sira iha grupo.

Wainhira ami harii tiha ona grupo sira ne’e ami la husik sira moris mesak hodi halo sira nia aktividade maibe ami sempre halo ami nia monitorizasaun ba ba sira sira hodi hare tuir no sira nia aktividade no mos hatene tuir difikuldade Hirak nebe sira hasoru wainhira sira halo sira nia nia Aktividades. Maioria difikuldades nebe sempre hato’o no hetan maka dala ruma membro grupo sira ladun aktivu, no mos ho kestaun siguransa ba grupos sira.” Hatete Marcelina.

Marcelina hatutan “Ami nia objektivu ba hari grupu ne’e sira iha area ruraias ne’e mak atu fasilita no ajuda feto maluk sira para bele kria kratividades nebe mosu husi sira nia aan rasik nune’e sira bele dezenvolve ekoniamia iha uma laran no mos bele ajuda sira nia la’en hodi bele hetan rendimentu hodi bele sustenta sira nia oan sira ba vida moris lor-loron nian liu liu ba futuru sira nia familia no oan sira nian”, Tenik Marcelina ba Jornalista UMR Suai iha nia servisu fatin Suai, Debos.

Iha fatin no tempo hanesan Aurio Moniz Cardoso nudar Coordinator IT no Computador iha CCC ba Jornalista UMR Suai katak;  IT Covalima estabelese iha tinan 2009, maibe, antes neba, Sr. Simão Barreto nudar Director ba CCC haruka ami na’in lima inklui mos ha’u hodi ba tuir Treinamentu kona ba IT nian iha Info Timor Baucau hodi aprende kona ba Programa Linux ou Ubuntu durante Fulan tolu iha Baucau.

Tenik Coordinator IT ne’e katak; IT Covalima Estabelse ho nia Vizaun haat mak hanesan; Loke Kursu Komputador, Grem PC/hadi’a Komputador, Rental Komputer, no Internet Café. Dehan Aurio.
Nia hatutan katak; CCC liu husi Programa IT Covalima fornese Kursu komputador ba Communiade sira hodi bele kapasita sira nia kapasiade hodi bele hetan matenek para bele aplika iha merkadu servisu wainhira hetan rezultadu husi Kursu Komputador ne’e. IT Covalima mos oferese kursu Internet baziku ba estudates no mos kommunidade sira nebe pesrsija, razaun husi kursu internet baziku ne’e tanba liu husi internet ema barak bele hetan asesu ba informasuan nebe ejiste iha ita nia rai laran no rai seluk. Tenik Aurio. (UMR Suai Online,Alda Perreira)

KOMUNIDADE DISTRITO COVALIMA SEI DUVIDAS HO PROJETO SUAI SUPLY BASE NEB’E SEI IMPLEMENTA IHA SUKU KAMANASA.



LIAN NA’IN SUKU MATAI EUGENIO DO SANTOS, ITA LABELE IMPEDE PROGRAMA ESTADU NIAN MAIBE PROGRAMA NE’E LABELE HATERUS POVU.

Suai- Relasiona ho projeto Suia Suply Base ne’e sei implementa iha Suku kamanasa Sub Distrito Suai, Distrito Covalima nebe halo komunidade iha Covalima sei preokupa nafatin  ho prejeto Suai Suply Base (SSB)  tanba Povu Covalima oferese ona Rai Hodi loke Projetu Suai Suply Base  maibe aban bain rua Povu mak sei sai Vitima rasik ba Dezemvolvimento iha distrito ida ne’e .
Tuir Eugenio do Santo Lia Na’in Matai haktuir katak; “Ha’u nia hanoin tempu to’o ona ita atu ke’e fali ita nia riku soin iha ita nia rai atu hodi hala’o dejenvolmentu, maibe, Se ita atu ke’e fali ita nia Riku Soin ne’e maka ita sei deve fali ba Nasaun seluk ou Tau hela ita nia tusan ba ita nia Oan  sira no Bei Oan sira ou rai tutan ba tutan. Hateten Lian Na’in Matai ne’e ba Jornalista UMR Suai iha nia Hela fatin Suku Matai”.

Lia Na’in ne’e mos kontinua nia lia katak, programa estadu nian sei la impende maibe programa ne’e rasik mos labele fo terus ba Povo ki’ik sira.

“No mos tuir ha’u nia hakarak ita labele impede ba estadu nia programa maibe, labele haterus povu, se wainhira kona to’os fatin, uma fatin no hakiak animal fatin, ne’e ita persiza hanoin sira nia moris hodi sustenta sira nia oan sira I liliu sira nia bei oan sira.
Ha’u mos hato’o ha’u nia lia menon, karik ita atu tama ba fatin ida ita tenke husu uluk lai lisensa iha katuas adat sira tamba, iha rai balu lulik no labele halo rahun ou atu sobu maibe, seluk husi ne’e povu nian ne’e estadu nian hotu". Tenik Lian Na’in Matai Eugeno do Santos)

Entertanto Tuir reprezentante Joventude Suku Kamanasa Tito Abilio do Sacramento hateten ba Jornalista UMR Suai, Tersa (20/11). Katak nia parte sente kontente e mos tristi tanba relasiona ho  Projetu Suai Suply base nebe Kuminidade iha Suku kamanasa aban bain rua sei sai Vitima ba Dezemvolvimento iha Distrito ida ne’e; Lia hira hirak ne’e hato’o husi Reprejentante Joventude Suku Kamanasa iha Edifisio Administrador Distrito Covalima; Tersa (20/11).
“hau sente iha mos kontente e iha mos tristi, ha’u  Kontente tanba loke servisu iha ami nia Rai laran ;tristi tanba povu oferese ona nia Rai maibe povu mak sei sai Vitima ba Dezemvolvimentu ida ne’e.

Enkuantu Tito Abilio reforsa mos katak, nia parte konsidera projetu Suply Base nebe sei fo benifisiu ba Povu Covalima tanba wainhira Projetu Suply Base ne’e implementa duni iha Suku Kamanasa maka Povu Covalima sei hetan servisu tanba, no mos sei hamenus Dezenprego iha Timor Leste liu-liu iha Distritu Covalima. Dehan Tito Abilio do Sacramento;  Tersa (20/11).
“ Iha benifisiu ba Komunidade tanba iha neba iha buat barak maka presija atu ita halo karik Suaply Base loke duni iha Suku laran entaun buat barak maka ita tenke kria iha ita nia Suku laran Porezemplu hanesan  ita forma grupu Agrikultura e ita bele kuda Modo, bele hakiak Animal tanba ne’e bele hatama ba iha Suply Base” tenik Joventude ne’e.

Enkuantu iha Tempu nebe hanesan Tuir Fongtil/DLO Distrito Covalima Eugenio De Sousa Reafirma katak; Projetu Suply Base sei fo benefisiu di’ak ba Timor Leste mos povu Covalima liu-liu Suku Kamanasa. tanba ne’e sukat tuir prosesu akompanhamentu nebe’e la’o agora dadaun to’o ona 75 % (Tuju pulu Lima Persen ). Dehan Eugenio; terxa 20/11).
“Ita Ko’alia Kona ba Suply Base buat ida benefisiu di’ak ida ba Povu Timor liu –liu ba Suku Kamanasa mos Covalima, ita hare hosi ne’e sukat mos ni-nia prosesu ne’e la’o halo nusa durante ne’e akompanhamentu nebe mak la’o ita hare bele to’o ona iha 75% nebe mak agora ita hare tuir Ministru Petrolium nian” .

Entertantu Eugenio De Sousa Sublinha mos Katak husu ba Kommunidade iha Suku Kamanasa atu labele nonok deit tanba Projetu nebe mak atu hala’o ne’e  hanesan Mega Projetu; ne’e duni ita na’in rasik maka tenke sukat Positivo no Negativo e tenke hanoin ba oin sa ida mak ita presija atu kria e Dezemvolve Rai ida ne’e liu-liu Distrito Covalima .

“ ita lahatene lolos ne’e komunidade sira ladun satisfas ne’e  iha parte sa ida durante ne’e sira labele nonok deit maibe atu hateten dehan Projetu nebe maka atu hala’o ne’e Mega Projetu, ita maka tenkeser sukat ni-nia positivo ho Negativo; se positivu karik projetu ida ne’e nia benefisiu ba Komunidade iha Covalima ; Negativu ida ne’e ita presija hare hamotuk entre Komunidade Covalima ho Governo.”

Entertantu Eugenio hatutan tan lia katak; maske problema no duvidas oi-oin hosi povu Covalima liu-liu komunidade iha Suku Kamanasa atu labele tur iha fatin hodi rona no nonok deit maibe oinsa atu bele fo hanoin ba malu tanba projetu SSB mak sei haburas Dezemvolvimentu Rai doben ida ne’e e liu-liu ba Distrito Covalima tanba ho projetu ida ne’e maka Distrito covalima sei sai Sidade bo’ot ida iha Timor leste. (Umr Suai Online ; Ano Silva/Alda Pereira) 

Minggu, 18 November 2012

SERIMONIA INTREGA SERVISU HUSI DIREKTUR TUAN BA DIREKTUR FOUN DNTP (Diresaun Nasional Terras e Prepriodade) Distrito Covalima



SUAI – RELASIONA HO  SERIMONIA INTREGA SEVISU HOSI DIREKTUR TUAN BA DIREKTUR FOUN DNTP DISTRITO COVALIMA MOS HO DISTRITO AINARO NO SAME ,NEBE INTREGA DIREITA HOSI SEKRETARIADU DU ESTADU TERRAS E PREPRIODADE  IHA SALAUN ADMINISTRADOR SUB DISTRITO SUAI COVALIMA .SEXTA (16/11).

Enkuanto  Tuir Direktur tuan DNTP Distrito Covalima Predro Ribeiro Tilman hateten . Sexta (16/11) ,katak nia parte pronto atu fo apoio nafatin tanba servisu ida ne’e hanesan servisu ida uluk kedas  tanba ne’e nia parte konsidera  kargo la’os buat ida nebe importante maibe kargo hanesan responsablidade ida ba  ita no husu atu servisu fo liman ba malu nafatin hodi dezenvolve Teras e Prepriodade ida ita nia Distrito ida ne’e.
“Hau sempre fo apoiu nafatin tanba ne’e servisu hau nian .hau nia naturez servisu kedas iha rai desde hau nia joventude to’o agora .nebe buat ida kargu ne’e ba hau laos dehan katak buat ida importante bot ida  e kargo ne’e hanesan reponsablidade ida deit . maibe  fo apoiu hau sempre fo apoiu ba sese deit  tantu ba hau nia direktur foun ou ba indentidades hotu e ba ema nebe iha asuntu konaba rai konserteza hau siempre fo nafatin hau nia apoiu”, Dehan Tilma.
Entertantu Tuir Direktur Foun DNTP Distrito Covalima Afonso Amaral katak nia parte sei esforsu oinsa atu hare konflitu no sei buka maneira  atu lori resolve konflitu liu hosi mediasaun tanba nia parte konsidera konflitu barak nebe ke sei mosu mai relasiona ho Prjeto Suai Suply base (SSB) nebe sei implementa ida Distrito ida ne’e. Dehan Directur Foun DNTP Distrito Covalima ,dehan Afonso Amaral Sexta (16/11) ba Jornalista UMR Suai iha Salaun Enkontru Administrasaun Sub Distritu Suai depois de Simu Tomada de Pose nudar Director DNTP Covalima.

“ Diresaun rai diresaun ida nebe mak  nakonu ho konflitu  nebe ami sei hakas an nafatin atu  oinsa bele hare konflitu no buka maneira oinsa bele resolve konflitu liu hosi mediasaun .e tuir fali projeto ida  supply Base  ida  ne’e ami sente katak aban bairua  problema barak mak sei mosu konaba nain ba rai”.  
Iha fatin hanesan, tuir Secretariadu do Estadu Terras E Prepriodade  Jaime Xavier Lopes  Hateten husu ba Director Tuan no Foun Atu labele moe malu I fo liman nafatin atu bele dezenvolve Teras e Prepriodade  iha Distrito Covalima ida ne’e no husu atu servisu hodi neon ho laran mos, ho atendementu ida nebe ke di’ak ba kommunidade sira wainhira sira presija .Dehan Secretariadu do Estadu Terras E Prepriodade Jaime Xavier Lopes. Sexta (16/11).
Haklaken Secretaria do Estado katak; “ Atendementu ne’e labele define ema ki’ik ka katuas ka labarik  i ema ruma presija ita nia ajuda  kona ba problema rai nian ita tenke atende sira ho di’ak ,entaun ita hanoin katak atu dezenvolve Terras  e Prepriodades ne’e  tenke fo apoiu ba malu nafatin hodi la’o ba oin nafatin .
Secretariado do Estadu Terras E Prepriodade reforsa liutan katak husu ba Directur foun atu labele moe atu husu ajuda ba malu no rona malu atu bele dezenvolve nafatin Teras e Prepriodade iha Distrito ida ne’e ba oin no husu mos atu rona mos ema seluk la’os dehan katak ita nia mak los deit maibe se di’ak liu mak tenke konsidera malu liu –liu oinsa hatudu prepara ka hatudu exemplu di’ak ba Staff  DNTP iha Distrito ida ne’e atu nune’e aban bainrua sira mos bele sai Director hanesan agora ita bo’ot sira dadaun ne’e” dehan Jaime.
Entertanto relasiona ho Relasiona ho  Serimonia Intrega sevisu hosi Direktur Tuan ba Direktur Foun DNTP Distrito covalima nebe partisipa hosi Lider komunitaria, Membru PNTL  ,Ministeiro da Saude , e Inklui mos Administrador Sub Distrito Suai No Seluk- Seluktan.  Hanesan sasin ida ba Serimonia Intrega Servisu Direktur tuan ba Direktur Foun.

(Umr Suai Online -Ano Silva )

Fasilidade Nebe Misaun Nasoins Unidas Husik Hela Iha Distrito Sei Intrega Ba Koimsaun Instaldor Municipio Nebe Sei Realiza Iha Fulan Dezembro Tinan Ne’e


 Lia Fuan Hirak Ne’e Mak Hato’o Hosi Sekretario Do Estadu Desentralizasaun Tomas Cabral Hafoin Halao Seremonia Intrega/ Hand Over Misaun Nasoins Unidas Nian Iha Covalima Sexta Feira 16/11 Semana Kotuk.

Suai, 16/11/2012, Tuir membro Governantes ne’e katak,fasilidade nebe Misaun Nasoins Unidas intrega ba Governo sei kontinua hela iha Distrito ida ne’e hodi hein establesementu Komisaun Municipio iha Distrito Covalima. Dehan sekretario du estadu desentralizasaun Tomas Cabral Sesta ba Jornalista sira iha Eis Edifisio Unmit Covalima(16/11).

“ Aset nebe ami simu husi Suai , Bobonaro ho Baukau uza provisori ba Komisaun Instaladora Munisipal Distrito nian duni depois hotu tiha sei intrega fali ba Kamra Munisipio nebe Eleitu hosi povu iha Distrito Ida–idak. Sasan sira ne’e sei kontrola hosi Ministeiru das Finansas Patriomonia do Estadu, e depois ami simu tiha ami sei mai hamotuk fali ho sira atu identifika fali iha sasan balun nebe iha Saude nian sei fo fila fila ba hospital no sasan sira seluk sei hela nafatin iha ne’e sai ona Aset apropriedade Distrito ida-idak I ohin ha'u husu ba Komandante Policia atu kontrola sasan sira ne’e para atu labele desloka hosi fatin ida ne’e ba fatin seluk e ami lalori ba Dili.

Sekretario do Estadu Desesntralizasaun ne’e sublinha katak, tanba ida ne’e hafoin loron restaurasaun independensia 28 ne novembro sei haruka fali ekipa ida mai atu hare saida mak Misaun Nasoins Unidas rai hela iha Distrito ida ne’e hodi intrega hikas fali ba Kamra Municipio nebe Eleito iha tinan 2014/2015 tuir politika V Governo Konstituisional nian.

Engkuantu iha Seremonia de termo intrega faslidade hirak ne’e cheffe komisaun Suport Nasoins Unidas iha Timor-Leste Vire Sik hateten; fasilidade hirak nebe hela ba Governo iha Distrito Covalima mak hanesan,Oficina,gerador,makina kahur masa, edivicio,kadeira,meja, tangki mina no Tangki be’e  ho mos fasilida eletrisidade nian inklui ho karpentaria.

Tenik, cheffe komisions Suport Nasoins Unidas iha Timor Leste ne’e katak, nian parte agradese ba servisu hamutuk nebe mak Parte Distritais fo hodi halo Misaun Nasoins Unidas iha Distrito ida ne’e la’o ho di’ak

Entertantu durante Misaun Nasoins Unidas iha Distrito Covalima durante ne’e fo sira nia apoio iha seitor siguransa hanesan fo apoio ba UNPOL no PNTL ho UPF,STAE no CNE,relasaun Militar nsst. (Umr Suai Online , Ano Silva )

Kamis, 15 November 2012

KOMUNIDADE SUKU DEBOS SUB DISTRITO SUAI DISTRITO COVALIMA LA ASESU BE’E MOS HO DIAK


SUAI-RELASIONA HO PROBLEMA BE’E MOS NEBE’E AGORA DADAUN KOMUNIDADE IHA SUKU DEBOS SUB DISTRITO SUAI DISTRITO COVALIMA LABELE ASESU BE’E MOS HO DIAK TANBA FORNESE BE’E MOS  SEMA IDA SAI DALA IDA E DALA RUMA SEMANA IDA SAI DALA RUA. TANBA FORNESE BE’E MOS NEBE’E SAI LA TUIR ORARIO NEBE’E MAK I HA HANESAN SEMANA IDA TENKE SAI DALA TOLU.

Entertantu tuir reprejentante komunidade Rojalia Barros hateten . quinta (15/11) katak lakontente relasiona ho be’e mos nebe’e sema ida sai dala ida ka dala ruma sai dala rua e pior liu kuaze semana ida la sai total nebe’e halo komunidade balun labele hetan be’e mos tanba be’e nebe’e  sai lalais deit maran ona.
“ ami lakontente tanba be’e semana ida sai dala ida .dalaruma la sai tan mos iha  no ami balun labele hetan to masa rua nulu tanba be’e ne’e maran lalais deit tanba be’e sai tuku 2 ou tuku 3 lorokraik mak sai to’o tuku 5 ho balun ou tuku 6 ne’e maran ona . turi lolos ne’e be’e semana ida sai dala tolu tanaba sa ida  mak semana ida sai dala ida deit?.

Rojalia Barros reforsa liutan katak relasiona ho be’e mos nebe’e sai la tuir Orario nebe’e iha e daruma semana ida  tomak la sai  .rojalia nia parte konsidera fo impaktu ba presija loro-loron nian  e be’e nebe’e kuru uza la bele to’o sema ida e tenke lori mas ba buka be,e para kuru.

“ be’e ami kuru ne’e la to’o ba ami nia presija loro-loron nian mak hanesan uza ba haris ,tein, fase ropa ,hamos uma laran .ida dala ruma ami loron ida haris dala ida deit .at liu maka ropa semana ida mak fase dala ida ne’e presija be’e barak e dala ruma ami tenke roli masa ba buka be’e atu ami bele uza ba Hemu , tein ,haris ,fase ropa.tanba be,e nebe ami kuru ne’e la to’o I dala ruma ami uza loron rua ou tolu hotu ona .ne’e duni ami tenke sai ba buka be’e para kuru.   
Entertanto turi Chefe du Suku Debos Agustinho Da Silva Quinta (15/11). Reforsa mos Katak iha fulan rua liu ba be’e mos la sai .tanab bainhira eletriksidade mate be’e sai ho diak e eletrisidade lakan be’e sai la ho diak .tanba ne’e nudar lider komunitaria sente preokupa tebes tanba suku Debos komunidade la asesu ba be’e mos ho diak no tanba komunidade balun lori masa mamuk fila fali ba uma  .
“suku debos komunidade la asesu ba be’e mos I tanab be’e deit komunidade trata malu, hirus malu, e kuando sira mai iha be’e matan masa mamuk mak sira lori fila e balun hetan uit oan maibe la barak .
Entertantu Chefe Du Suku Debos Agustinho Da Silva Hatutan liu tan katak ne’e halo Injustisa ba komunidae sira tanba Iha Informasaun nebe’e nia hetan dehan katak iha komunidade nebe mak iha osan neb’e fo ba ema nebe toma konta be’e mos nian ka tukang air para be’e bele Asesu be’e mos no komunidade nebe’e osan la iha sira labele asesu be’e mos ho diak.
 (UMR SUAI Online, ANO  SILVA,15 /11)

GOVERNO ATU SOSA PRODUTU LOKAL HANESAN HARE NO BATAR


REPRESENTANTE AGRIKLTORES HUSI ALDEIA KULU OAN SUKU TASILIN SUB DISTRITO ZUMALAI  DISTRITO COVALIMA EZIZI BA GOVERNO ATU SOSA PRODUTU LOKAL HANESAN HARE NO BATAR

SUAI- LIA FUAN HIRAK NE’E HATO’O HOSI REPRESENTANTE AGRUKULTORES HUSI ALDEA KULU OAN HAFOIN HASORU MALU HO MEMBRO PARLAMENTO NASIONAL HUSI KOMISAUN D BA ASUNTUS EKONOMIA IHA EDIVICIO ADMINISTRASAUN DISTRITO COVALIMA , QUINTA (15/11).

Tuir Agrikultores Moizes Barros hateten .Quinta (15/11),katak,nian parte ohin mai iha Administrasaun Distrito Covalima  atu hasoru malu ho Aministrador Distrito Covalima  no aproveita mos hasoru malu ho membru Parlamento Nasional,atu hodi husu ba autoridade hirak ne’e bele sosa agrikultores sira nian produtu tanba  duranten ne’e povu servico no hetan ona rezultadu nebe’e diak maibe to’o agora laiha mea ida  mak atu sosa, tanaba ne’e husu governo mak tengke sosa Produtu refere.
“ Produtu kada ema id abele hetan to’o 4 , 5 ou 6 hanesan ne’e produtu hare nian e batar mos barak .buat ne’e rai hela deit to agora laho mak istraga neb’e la iha ema ida para atu sosa.tanba agora hau mai hasoru Bupati para nia bele fo dalan ema ida nebe mak atu sosa ,governo mak atu sosa ka ou ema seluk hosi governo mak atu sosa.
No engkuantu hatan ba qestaun ne’e Chefe Ekonomia Distritu Covalima Agustinho Gusmao nebe nomeia atu simu agrikultores refere hateten,iha v Governo Konstitusional  nian politika nia. parte rasik mos seidauk hatene se los mak bele sosa,maski nian konsidera so iha iv Governo Konstitusonal mak MTCI maibe iha v Governo Konstitusional nian parte seidauk hatene maski nune’e sei buka meios atu buka solusaun ba problema refere.Dehan Agustinho Gosmao ,Quinta (15/11).
“lae tanba buat ne’e sosa direita hosi ministeiro ka lae e uluk MTCI maibe agora MTCI ne’e sai fahe tiha ba rua ka tolu nebe’e agora ami distrito la iha informasun konaba se mak atu sosa produtu ida ne’e. e tuir programa IV Governo nian dehan povu Kuda Governo Sosa e uluk sira sosa duni maibe liu hosi kompanya nebe’e administrasaun la iha kuinhesementu atu sosa produtu local ne’e.
Iha tempo hanesan representante membro Parlamento Nasional  iha komisaun D ba asuntus sosiais Joaquin Dos Santos hafoin simu informasaun ne’e husi komunidade ka representante.agrikulotres ne’e hateten,nian parte sei hato’o rekomendasaun e se bele rezolusaun ida para governo bele buka rezolve konaba problema ida ne’e.
“ Ami sei lori prekupasoins hirak ba iha komisaun e ami sei halo analiza ida se bele ami sei halo nota ida ba Governo ou se governo la responde ami nian ezizensia e ami sei to’o iha faze ida halo rezulusaun . rezulusaun maka la konsege implementa dala ruma ami sei istuda para hare tok se bele produs tok Lei ruma konaba kazu sira hanesan ne’e.
Entertantu representante Agrukultores husi Aldea Kulu Oan Suku Tasilin Zumalain hateten,oras ne’e daun-daun Hare ho Batar barak mak istragus tanba konsekuensia husi durasaun rai produtu hirak ne’e kleur hodi reforsa katak,maioria povu iha Aldea refere kada ema hetan Hare tonaleda 5 ate 6,nebe kompstu husi grupo 6 nebe eziste ho kada grupo ema 20.
(UMR Suai Online,ANO SILVA ,15/11)

BE’E MATAN MATA AIR (suai) Nakonu ho Foer


BE’E MATAN MATA AIR NEBE’E  IHA SUKU DEBOS SUB DISTRITO SUAI  AGORADADAUN NAKONU HO FOER TANBA KOMUNIDADE SIRA NEBE BA KURU BE’E LA TAU FOER IHA FATIN E BE’E MATAN MATA AIR NEBE’E NUNKA MARAN BINHIRA IHA TEMPO BAILORO.NEB’E AGORA NAKONU HO FOER.

Suai- Tuir Observasaun Jornalista UMR SUAI Nian Iha terenu katak Be’e Matan Mata Air nebe’e  komunidade barak mak mai kuru be’e iha fatin  ida ne’e Maibe  be’e matan ida ne’e rasik nakonu ho foer ka sampah no la iha ema ida atu iha hanoin hamos netik be’e matan refere maske Be’e matan ne’e fo benefisio barak ba komunidade.
Entertanto Relasiona ho ne’e Tuir Chefe Du Suku Debos Agustinho Da Silva Hateten  Quinta (15/11) katak be’e matan Mata Air  nebe’e agora la fo benefisio ba komunidade tanba agora dadaun  be’e matan refere Nakonu ho foer ka sampah .e mos la iha ona kualidade tanba nakonu ho foer.
“Tuir hau nia hare be’e ida ne’e ba ne’e la fo benifisio ba komunidade sira tanba iha neba ne’e foer barak tebe –tebes  e uluk ita iha planu hamos bei –beik maibe komu ema hosi fatin barak  no hosi aldeia sira seluk mai fase iha neba depois soe foer arbiru e de pois be’e ne’e nia kualidade uza ladun diak ona  tanba sa ida foer barak tebe-tebes.
Enkuantu relasiona ho foer nebe’e soe arbiru Agustinho Da Silva Rekoinhese katak  nebe’e sai guestaun bo’ot ida ba suku Debos no komunidade iha Suku refere hasoru  maske foin dadaun nebe’e liu hosi programa Tres Dolar Ka U$ 3 hamos ona maibe’e agora komesa nakonu fali ona ho foer.
“ Ne’e gestaun bot ida neb’e gue suku Debos hasoru no komunidade iha suku Debos hasoru e sampah nebe’e mak iha be’e matan ne’e  foer barak tebe-tebes ida ne’e foin dadaun ne’e liu hosi program U$ .3 nebe’e gue make ma hamos hotu ona maibe agor afoer nakonu fial fali.

Entertanto Maske Agora dadaun Be’e matan mata air ne be’e nakonu ho foer ka sampah e Chefe Du Suku Debos iha ona planu Atu halo inkontru ho Chefe Aldeia Toma Konta Suku Debos para oinsa Atu halo Limpeja Geral ida atu nune’e Be’e matan refere labele nakonu ho foer ka sampah .

(UMR Suai Online, ANO SILVA . 15/11)